Czym są zaburzenia ze spektrum autyzmu?
Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD, ang. Autism Spectrum Disorder) to grupa złożonych, neurorozwojowych zaburzeń, które wpływają na sposób, w jaki osoba postrzega świat oraz komunikuje się z otoczeniem. Spektrum autyzmu obejmuje szeroki zakres objawów o różnym stopniu nasilenia oraz różnym wpływie na codzienne funkcjonowanie. Spektrum pacjentów w takim razie zaczyna się od osób wymagających intensywnego wsparcia, po osoby, które prowadzą niezależne życie. Podstawowe trudności osób ze spektrum, dotyczą interakcji społecznych, komunikacji (zarówno werbalnej, jak i niewerbalnej), a także występowania powtarzalnych zachowań oraz ograniczonych zainteresowań. Są to cechy mające odbicie w codziennym życiu w pracy, w domu, na spotkaniach towarzyskich itp.
Nazwa „spektrum” podkreśla ogromną różnorodność przejawów tego zaburzenia. Każda osoba ze spektrum autyzmu jest inna i może prezentować odmienne objawy, trudności oraz mocne strony. Oprócz klasycznego autyzmu, do spektrum zaliczane są również m.in. zespół Aspergera oraz inne, mniej typowe formy. Nomenklatura zmienia się w zależności od tego z której klasyfkacji chorób korzystamy – wg icd 11 powinniśmy używać po prostu określanie Spektrum Autyzmu.
Nie są znane jednoznaczne przyczyny autyzmu, jednak badania wskazują na współdziałanie czynników genetycznych i środowiskowych. Uważa się, że predyspozycje genetyczne mogą zwiększać ryzyko, natomiast wpływ środowiskowy – taki jak czynniki okołoporodowe, infekcje czy ekspozycja na niektóre substancje w ciąży – może oddziaływać na rozwój ASD. Temat jest nadal przedmiotem wielu badań i obserwacji.
Dlaczego część pacjentów była niezdiagnozowana w dzieciństwie?
Mimo rosnącej świadomości społecznej i postępującego rozwoju narzędzi diagnostycznych, wiele osób dorosłych ze spektrum autyzmu nie zostało zdiagnozowanych w dzieciństwie. Wynika to z kilku powodów:
- Niska świadomość społeczna i medyczna: W przeszłości objawy autyzmu były
interpretowane jako indywidualne cechy charakteru, „dziwactwa”, trudności wychowawcze lub przejściowe problemy emocjonalne. Brak wiedzy o spektrum autyzmu sprawiał, że symptomy nie budziły podejrzeń. - Różnorodność i subtelność objawów: Osoby z łagodną formą autyzmu – zwłaszcza (wg starszej nomenklatury) z zespołem Aspergera – często dobrze radziły sobie w specyfcznych obszarach, osiągały sukcesy akademickie czy zawodowe. Ich trudności społeczne były tłumaczone jako nieśmiałość, introwertyzm lub ekscentryczność. Przy akceptacji ze strony społecznej, nie powodowały cierpienia i nie były przedmiotem diagnostyki.
- Dostosowanie się do oczekiwań: Część osób ze spektrum autyzmu, zwłaszcza z wysokim ilorazem inteligencji – nabyła umiejętności nie pokazywania objawów, dostosowując się do norm społecznych i unikając sytuacji, w których trudności były widoczne. W efekcie ich zachowania nie wzbudzały niepokoju otoczenia.
- Niedostępność specjalistów: Brak dostępu do specjalistycznej diagnostyki, zwłaszcza w mniejszych miejscowościach, utrudniał rozpoznanie zaburzenia. Wielu lekarzy nie potrafło prawidłowo zidentyfkować objawów spektrum autyzmu. Zmiany w kryteriach diagnostycznych: Defnicje i kryteria autyzmu ewoluowały na przestrzeni lat. Wcześniejsze klasyfkacje nie obejmowały mniej nasilonych form, przez co wiele osób nie spełniało wymagań diagnostycznych.
Konsekwencją braku diagnozy w dzieciństwie może być niewłaściwe rozumienie własnych trudności, chroniczne poczucie odmienności oraz niska samoocena. Dopiero w dorosłości, na skutek narastających problemów społecznych, zawodowych czy emocjonalnych, osoby te decydują się na konsultację ze specjalistą.
Najczęstsze objawy u osób dorosłych – jak je rozpoznać?
Objawy zaburzeń ze spektrum autyzmu u dorosłych mogą być odmienne niż u dzieci, często są bardziej subtelne i trudniejsze do zauważenia. Oto najczęstsze z nich:
- Trudności w relacjach społecznych: Osoby dorosłe ze spektrum często mają problem ze zrozumieniem zasad komunikacji niewerbalnej, takich jak gesty, mimika czy kontakt wzrokowy. Mogą nie odczytywać intencji i emocji innych osób, mieć trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu przyjaźni oraz relacji partnerskich. Często nie czują potrzeby integracji społecznej lub preferują samotność.
- Problemy z komunikacją: Mogą występować trudności w prowadzeniu rozmów, zrozumieniu żartów, ironii, podtekstów czy metafor. Wypowiedzi bywają bardzo dosłowne oraz szczegółowe, a tematy rozmów skupiają się wokół indywidualnych zainteresowań.
- Powtarzalne rytuały i zachowania: Osoby dorosłe ze spektrum mogą przejawiać przywiązanie do rutyny i wykonywać powtarzalne czynności, np. układać przedmioty w określony sposób czy powtarzać schematy działań.
- Wąskie zainteresowania: Charakterystyczne jest skupienie na konkretnych tematach, często bardzo niszowych, którym poświęcają dużo czasu i energii. Zainteresowania mogą dominować nad innymi aspektami życia.
- Nadwrażliwość lub niewrażliwość sensoryczna: Występuje zwiększona lub obniżona wrażliwość na bodźce – dźwięki, światło, zapachy, dotyk. Może to prowadzić do unikania miejsc publicznych, noszenia specyfcznej odzieży czy wybierania określonych potraw.
- Trudności z adaptacją do zmian: Nawet drobne zmiany w otoczeniu lub grafku mogą wywoływać niepokój, stres lub frustrację. Osoby dorosłe ze spektrum często potrzebują czasu na przystosowanie się do nowych sytuacji.
- Problemy w pracy: Typowe są trudności z pracą zespołową, zarządzaniem czasem czy radzeniem sobie ze stresem. Niektóre osoby, mimo wysokich kompetencji, mają kłopot z utrzymaniem zatrudnienia z powodu trudności interpersonalnych.
Rozpoznanie objawów u dorosłych wymaga subtelnej obserwacji i uwzględnienia indywidualnego kontekstu życiowego. Nie zawsze wszystkie symptomy występują jednocześnie, a ich nasilenie może być różne.
Diagnoza autyzmu u osób dorosłych – proces i znaczenie w życiu pacjenta
Proces diagnostyczny autyzmu u dorosłych jest skomplikowany i niekiedy wymaga współpracy kilku specjalistów. Ważnym elementem jest odniesienie stanu pacjenta jako całości, uwzględniając wszelkie możliwe inne przyczyny zauważonych objawów. Diagnoza nastawiona jedynie na potwierdzenie lub zaprzeczenie ASD może być narażona w większym stopniu na fałsz. Sam proces diagnozy najczęściej obejmuje:
- Wywiad kliniczny: Szczegółowa rozmowa z pacjentem i (jeśli to możliwe) z bliskimi osobami. Ocenia się historię rozwoju, objawy, funkcjonowanie społeczne, edukacyjne i zawodowe. Pytania powinny dotyczyć nie tylko Spektrum Autyzmu a nawiązywać również do innych jednostek.
- Obserwacja zachowań: Analizowane są codzienne aktywności, sposób komunikacji oraz reakcje na bodźce.
- Kwestionariusze i testy psychologiczne: Stosuje się narzędzia takie jak ADOS-2, AQ czy SCQ, które pozwalają na obiektywne ocenienie zakresu i nasilenia objawów. Stosuje się również inne testy psychometryczne obejmujące diagnostykę różnicową np.: zaburzenia organiczne, zaburzenia osobowości oraz inne.
- Ocena psychiatryczna: Wyklucza się inne zaburzenia, które mogą dawać podobne objawy, np. schizofrenię, zaburzenia lękowe czy osobowościowe. Współpraca interdyscyplinarna: W procesie diagnostycznym często uczestniczą psycholog, psychiatra, neurolog oraz terapeuta.
Znaczenie diagnozy ASD u dorosłych jest ogromne. Przede wszystkim umożliwia zrozumienie własnych trudności, wyjaśnia wiele sytuacji z przeszłości oraz daje poczucie ulgi i akceptacji. Diagnoza pozwala na uzyskanie dostępu do wsparcia psychologicznego, treningu umiejętności społecznych, terapii oraz grup wsparcia, a także na adaptację miejsca pracy czy nauki do indywidualnych potrzeb. Otwiera drogę do korzystania z przysługujących świadczeń i ulg oraz umożliwia planowanie dalszego życia z uwzględnieniem mocnych stron i słabszych obszarów.
Ważne jest, aby proces diagnostyczny był prowadzony w atmosferze szacunku i zrozumienia, z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb osoby dorosłej. Diagnoza nigdy nie powinna opierać się jedynie o potwierdzenie lub zaprzeczenie występowania ASD. Ocena pacjenta powinna obejmować wszystkie możliwe przyczyny prezentowanych objawów. Diagnoza nie jest „etykietą”, lecz narzędziem, które pozwala lepiej zrozumieć siebie i otaczający świat. Diagnoza ma wartość jedynie kiedy jest rzetelna i jej wynik odpowiada prawdzie. Diagnoza stawiana na wyrost, fałszywie pozytywna, gdy jest przez pacjenta oczekiwana jako odpowiedź na problemy codziennego życia – może zaszkodzić, spowodować, iż pacjent będzie źle leczony, przez co w konsekwencji dłuższej obserwacji, jakość życia pacjenta może nawet się pogorszyć.
Podsumowanie
Zaburzenia ze spektrum autyzmu to złożona grupa trudności, które mogą mieć różnorodne przejawy u osób dorosłych. Wiele osób przez lata żyje bez diagnozy, zmagając się z niezrozumieniem i poczuciem odmienności. Proces diagnostyczny, choć wymagający, otwiera nowe możliwości oraz umożliwia korzystanie ze wsparcia i lepsze funkcjonowanie w codziennym życiu. Kluczowe jest, by osoby dorosłe ze spektrum autyzmu miały dostęp do rzetelnej informacji, specjalistycznej pomocy oraz życzliwego otoczenia, które umożliwia im pełny rozwój i realizację potencjału.
Autor: Marcin Wlazłowski
Lekarz specjalista psychiatra osób dorosłych Pabianice
Doświadczenie zawodowe zdobywałem pracując w Oddziale Psychiatrii Dorosłych, dyżurując w Oddziale Detoksykacyjnym i Ośrodku Terapii Uzależnienia od Alkoholu w Szpitalu Wojewódzkim w Bełchatowie.
Konsultowałem psychiatrycznie również Domy Pomocy Społecznej w Łodzi. Jestem członkiem zespołu leczenia środowiskowego w regionie Łódź-Bałuty.